MERVE NAYİŞ
Marmara Denizi yıllar sonra tekrar ‘deniz salyası’ olarak bilinen müsilaj tehlikesiyle karşı karşıya. Birinci olarak 2007 yılında görülen müsilajın, bugün tekrar ortaya çıkmasının nedenlerini, nasıl çıktığını ve ne olduğunu Marem Projesi’nin sorumlusu Hidrobiyolog Levent Artüz ile konuştuk. Artüz, müsilaj kabusu ile ilgili, “Marmara Denizi öldü, onu unutun” sözlerini kullandı.
Hidrobiyolog Levent Artüz, müsilaj nedir? nasıl ve ne vakit ortaya çıktı? sorularımız üzerine kelamlarına şöyle başladı;
Müsilaj süreci 1989 yılında başladı
“Bizim müsilaj dediğimiz bu yapı kamuoyunu meşgul eden yapı bir sonuç yani bir sonuncu eser. Bu belli bir sürecin sonucunda karşılaşmış olduğumuz bir sorun, Bu sürecin de başlangıç tarihi 1989. Yani 1989 yılında Neo Liberal akımlar doğrultusunda çarpıtılan birçok şeyden bir tanesi de İstanbul Kanalizasyon Projesi’nin revizyonu. İstanbul kenti o vakitler gelişmeye çalışıyordu tabi, atığının da yağmur suyunun da temizlenmesi gerekiyordu. Bununla ilgili o vakte uygun hoş projler de vardı ancak ‘İş Haliç’i gözlerimin renginde yapacağım’ sloganıyla çok faklı bir boyut kazandı yani Bedrettin Dalan vaktinden bahsediyorum ve bu proje revize edildi ve ‘Camp- Tekser’ ismini aldı
Bilim İnsanları ayağa kalktılar ondan sonraki birçok projede ve günümüzde de olduğu üzere ihtarlar dinlenmedi ve birinci evvel Haliç’in kuzey ve güneyinden kuşaklama kollektörleriyle sarıldı. Haliç’in bütün pisletici ögeleri bu kuşaklama kollektörleriyle toplandı ve Ahırkapı’dan bir terfi istasyonuyla Marmara Denizi’nin 63 metre derinine arıtılmaksızın basıldı ve hala da basılmaya devam ediyor
Şimdi ne oldu? Birincisi, bu Palyatif uygulama bütün belediyelere yayıldı, bütün endüstriye yayıldı, herkese yayıldı ve çok kolay olduğu için ziyanları söylenmesine karşın uygulamaya geçildi. Merkezi yönetim tarafından bununla ilgili bildiriler çıkartıldı. Deşarj kriterleri oluşturuldu. Derin deniz deşarj yönetmelikleri yapıldı ve bu uygulama yasal hale getirildi.
İkincisi, 1989 yılının başında bu uygulama fiilen başladı ve bir kaç ay sonra Marmara Denizi’nde çok büyük ebatlarda kırmızı su (red- tide), denizin kıpkırmızı kesilmesi olayı gözlendi. Ondan çabucak bir kaç ay sonra dünyada görülmüş en büyük balık vefatlarından birine sahip oldu Marmara Denizi. Valilikler balık satışını yasakladılar balık tüketimiyle ilgili ikazlar geldi ve bugünkü üzere üzerine çok konuşuldu lakin bu uygulama devam etti. İşte Marmara’nın öldüğü tarih o zaman”
‘2007’de de müsilaj buna yakındı’
“Sonrasında Marmara Denizi kıpkırmızı oldu, Marmara Denizi yemyeşil oldu, denizanalarından adalar oluştu. Balık cinsleri yok oldu, bu hususta kampanyalar yapıldı. Bunlara misal yüzlerce olay yaşadık. En son 2007’de bir müsilaj olayıyla karşılaştık. O da buna yakın boyutlardaydı ve o vakit da neredeyse bu boyutlarda kamuoyuna yansıdı. Biz çabuk unutuyoruz birtakım şeyleri.
Ondan sonra da bu günlere gelindi. Yani bu olay vaktinde bu projeye taraftar olanların belirttiği üzere “bu kadar büyük bir proje gerçekleştirilirken mikroskobik canlıların ne kıymeti var” söylemi ile başladı ve bugün başımıza belayı açan da o mikroskobik canlılar…”
‘Biz raporları sunduk alan aldı almayan almadı’
“Biz raporları sunduk, alan aldı almayan almadı. Müsilajın son durumuyla ilgili 2005’ten bu yana önemli raporlar sunduk. 1992 yılından beri sunulan raporlar var. 1989 yılının balık ölümlerinin çabucak ardından bugünkü durumu anlatan birçok bilimsel ve tanınan makale yayınlandı. MAREM Projesi kapsamında hazırlanan bu raporlar bütün bakanlıklara ve ilgili kurumlara yollandı. Aslında çalışma için müsaadeler alınırken çalışma sonuçlarını teslim etmek kuralıyla bu müsaadeler verildi ve tabi ki biz de sonuçları resmi makamlara ulaştırdık”
‘Biz bu türlü olacağını söyledik’
“Bu çerçeveden bu olaya baktığımızda biz bu türlü olacağını söyledik diyebiliriz. Söylemeseydik de ne olacaktı, bu yaşananlar göz nazaran göre geldi. Bizim söylemiş yahut söylememiş olmamız bir şey söz etmiyor. Makul fizikî, biyolojik, tabiatla ilgili kurallar var. Biz yalnızca daha önce keşfedilmiş kuralları tekrarladık. Bunu yaparsınız bu türlü olur dedik. Umursanmadı… Yapmayın dedik ve sonunda geldiğimiz durum bu. O periyotlarda de raporlar ve açıklamalarımız basında tepe yaptı, ondan sonra unutuldu gitti”
Nasıl kurtuluruz? Müsilajı nasıl temizleriz?
“Bu tıp olgular olduğunda dünyada daha az lakin Türkiye’de önemli bir halde önemli spekülasyonlar yapılıyor. Beşerler kendi disiplinlerine nazaran güya Ay’ı yine keşfetmek gereksinimini duyuyorlar garip garip fikirler dalgalanıyor ortada. Global ısınma deniyor halbuki değil global ısınma bir olgu lakin Marmara Denizi bulanıklığından ötürü global ısınmayı sollamış vaziyette yani iki katından fazla sıcak Marmara Denizi. Sebebi de bulanıklık.
Bu bulanıklık da arıtılmaksızın gelen deşarjlardan ötürü oluyor o yüzden ısınıyor. Global ısınmaya bunu bağlamanın bir manası yok.
Zamanında birçok şey denenmiş olabilir müsilajı ortadan kaldırmak için fakat bana alüminyum vermek pek makul gelmiyor”
‘Marmara Denizi öldü onu unutun’
“Şimdi Marmara Denizi öldü onu unutun. 1989 yılında öldü. Artık, şu anda görmüş olduğunuz su kütlesine diğer bir isim verin. ‘Salya Denizi’ deyin ‘Levent Denizi’ deyin. Yani içinde 124 tane ticari ehemmiyete sahip balık çeşidinin olduğu, genç dinamik sağlıklı şahane bir deniz yok oldu bitti. Sizin gördüğünüz leğenin içinde bir su. Oraya da geri dönmenin imkanı yok yani tabiatta o denli bir şey yok.
Ne yaparsanız yapın o birinci hale dönme ihtimaline sahip değilsiniz. Tabiat kendi kendine evrilecek, kendini bir yere gerçek eviriyor. Burada bunu biz daha az ziyan verebilecek oranda olmasını sağlayabiliriz. Onun için de tek yapmamız gereken şey var. Yani bir ülke sürecin başında müdahil oldu, süreci izledi, sürecin sonunda da ne hale geldiğini gördü. Her şey ortada. Yani bilimsel araştırma gerektirmeyecek kadar ‘mal’ ortada”
‘1989’dan bu yana yapılan yatırımlar hiç bir işe yaramadı’
“Şimdi yapılması gereken bunu masaya yatırıp sorgulamak. Önemli bir formda nerede yanılgı yapıldı?, kimler ne dediler? Neye nazaran nasıl yapıldı? bunların sorgulanması lazım. Çocuklarımızı bile borç altında bırakacak yatırım yapıldı 89’dan bu yana ve bugün görüyoruz ki hiç bir işe yaramamış. Bunun da hesabının sorulması lazım.
Şimdi bu bağlamda şu anda çok avantajlı bir pozisyondayız 1989’dan bu yana daima farklı iktidarlar yönetti daima. 2 yıldır farklı bir iktidar, şu an ki iktidar ortaya çıkıp Pandora’nın kutusunu açabilir. Evvelce bu yapıldı bu güne kadar, yanlıştı bunlar yaptılar bu halde yapıldı biz 3-5 yıllık bir plan yapıyoruz, işte buna nazaran sistemi büsbütün kökünden aksine çevireceğiz, diye ortaya koyulabilir”
‘Marmara bizden de onu isterdi rahmetli’
“Aynı formül şu anda dünyanın en kirli ırmağı olan Ergene Irmağı’nda yapılıyor ve Marmara’ya basılıyor. Şu anda tıpkı formda Saros’ta birebir uygulama var. Bütün Karadeniz bu türlü, Ege bu türlü, Akdeniz bu türlü. Yeni şayet 15 sene sonra Karadeniz’i Marmara üzere görürsek hiç şaşırmam. 20-25 sene sonra Kuzey Ege’yi Marmara üzere görürsek hiç şaşırmam. Biz şayet aklımızı başımıza alıp sorgulayıp nerede yanlış yaptığımızı adam üzere öğrenirsek bundan sonra tabiatla inatlaşan projeleri yapmayız. Marmara da bizden onu isterdi merhum..
‘Tam bir kısır döngü’
Müsilaj organik bir gereç, yok olması için bakteriyolojik faaliyet gerekli., onun için de ortamda kâfi suda çözünmüş oksijen. 2007’de olan müsilajlanmada suda çözünmüş oksijen ölçüsü daha yüksekti 3 senede nispi yok oldu. Şu anda o da yok. Tam bir kısır döngü.
2007’de olan da suda çözünmüş oksijen ölçüsü daha yüksekti 3 senede gitti şu anda o da yok. O bir kısır döngü.
Çok önemli sorunlar içinde, açmaz içinde bir kısır döngüde döner vaziyetteyiz lakin göstere göstere geldi, yapacak bir şey yok. Vefat var, yani öldü adam bunu bundan sonra nasıl diriltiriz. İmkan yok bugün o denli bir şeye ileriyi bilemem”
‘Kanal İstanbul tüy dikecek’
“Kanal İstanbul’un tesiri tüy kadar olacak. Yani ‘tüy dikmek’teki ‘tüy’ üzere olacak. Benim inandığım bir proje değil saçma sapan bir şey. Fakat şöyle düşünülebilir, Marmara Denizi’ne tesirinden çok orada çok önemli bir nüfus olacak. Bu güne kadar yapılanların bir işe yaramadığını gördük. Artık nüfusu arttırdığımızda arıtma sorunları de beraberinde gelecek. Mesela, çekmece gölündeki lagün ortadan kalacak o kadar dolaylı tesirleri var ki proje saçma deyip rafa koymak bu tesirleri konuşmaktan daha kolay açıkçası. Birçok alan geçirgenliğini kaybedecek.
Marmara’nın yerli balığı artık yok. 124 tane balık çeşidi vardı bunların hiç biri yok. Marmara Denizi balık manasında tertemiz oldu”
MAREM Projesi
MAREM (Marmara Environmental Monitoring) “Marmara Denizi’nin Değişen Oşinografik Koşullarının İzlenmesi” isimli proje birinci olarak Olav Aasen ve İlham Artüz yöneticiliğinde Et ve Balık kurumu bünyesinde 1954 yılında başlatılmıştır.
Söz konusu proje, bir deniz için yapılmış en uzun soluklu izleme projelerinin başında gelmektedir. 1954 yılında bu güne, Marmara Denizi ve Boğazlarda, yatayda 50 adet istasyonda yaklaşık 25 adet parametrenin, derinliğin elverdiği kesitlerde (0.5m-1200m) ölçümlemesi gerçekleştirilmiştir.