Dolar’daki yükselişin akabinde Ekonomist Mahfi Eğilmez Akıl Dışılık Tuzağı başlığı ile bir kıymetlendirme yazısı kaleme aldı.
Eğilmez makalesinde Dolar kurundaki yükselişin kimlerin işine yarayacağı, döviz kuru ve faiz oranlarındaki dengesizliklerin nelere yol açtığını yazdı. Eğilmez, Bir ülkede daima irrasyonel kararlar alınıyorsa irrasyonellik istikrar kazanmış olur ve beşerler kendilerini bu duruma uyarlamaya çalışırlar” dedi.
Akıl Dışılık Tuzağı
Rasyonellik; akla, anlaşılmaya, mantığa uygun, dengeli davranış manasına geliyor. Bunun karşıtı de yani akla, anlaşılmaya, mantığa uygun olmayan, tutarsız davranışlar da irrasyonellik olarak tanımlanabilir. İstikrar; aşikâr bir noktada, birebir kararda ve biçimde sürüp gitme, kararlılık, yerine oturma manasına geliyor. İstikrarsızlık; istikrarın tam aksine istikrarsız olma durumu, dengesizlik hali, bir nizamda durmayan, durup oturmamış olan, kararsız manası taşıyor.
Bir ülkede daima irrasyonel kararlar alınıyorsa irrasyonellik istikrar kazanmış olur ve beşerler kendilerini bu duruma uyarlamaya çalışırlar. Buna irrasyonelliği rasyonalize etme aksiyonu diyebiliriz. Bu kademede kararlar rasyonel hale geldiğinde irrasyonellikmiş üzere algılanmaya başlanır. Kur ve faiz üzerinden iki örnek ele alarak bu teorik altyapının uygulamada nasıl kendini göstereceğini açıklamaya çalışayım.
İlk olarak döviz kuru ya da bir diğer deyişle TL’nin yabancı paralar karşısındaki pahasını ele alalım. TL, dış kıymetini kaybettikçe bu durum ihracatçının, turizmle uğraşanların, gelirlerinin birçok yabancı parayla olduğu halde masraflarının birçok TL ile olanların ve varlıklarını yabancı parayla saklayanların işine gelir. Bu gruptakiler TL’nin dış bedel kaybına uğramasını desteklerler. Buna karşılık kur yükselişi ithalatçılar, ithal girdi kullanarak üretim yapanlar, gelirlerinin birçok TL ile olduğu halde masraflarının birden fazla yabancı parayla olanlar, varlıklarının birden fazla TL ile olanlar ve kur yükselişi enflasyona yol açtığı için halkın büyük çoğunluğunun işine gelmez. Öte yandan TL’nin dış kıymetini kaybetmesi ülkenin GSYH’sinin, kişi başına gelirinin düşmesine buna karşılık dış borç yükünün (Dış Borç Stoku / GSYH) oranının yükselmesine yol açarak ülke riskinin artmasına neden olur. Burada rasyonel yaklaşım; ekonomiyi zedeleyen risklerin düşürülmesini sağlayarak ve kur seviyesinin faizle istikrarlı biçimde istikralı bir biçimde sürdürülmesini sağlamaktır.
İkinci olarak faiz oranlarını ele alalım. Faiz oranlarının enflasyon oranına nazaran düşük olması yabancı para talebini artırarak kurların yükselmesine yol açar. Yabancı para mevduatı ve varlığı olanlar, ihracatçılar, yabancı paraya dayanmayan yatırımlar yapacak olanlar bu durumdan memnun olurlar. Buna karşılık faiz oranlarının enflasyon oranına nazaran yükselmesi kurların düşmesine yol açar ve ithalatçıları, yabancı paraya dayalı yatırım yapacak olanları, yabancı para cinsinden borcu olanları memnun kılar. Kuru denetlemek için yapılacak daima faiz artırımları tıpkı daima kur artışı üzere firma maliyetlerini üst çekerek enflasyonun hızlanmasına yol açar. Burada rasyonel yaklaşım riskleri azaltarak enflasyonu düşürmek ve bu yolla faizlerin gerilemesini sağlamaktır.