Eserlerinde toplumsal gerçekleri birey-toplum ilgileri çerçevesinde ele alıp müşahedelere dayanarak sade yalın bir anlatımla lisana getiren Orhan Kemal 51. yılında anılıyor.
“Ekmek Kavgası”, “Hanımın Çiftliği”, “Murtaza”, “72. Koğuş” ve “Gurbet Kuşları”nın da ortalarında olduğu çok sayıda unutulmaz yapıta imza atan, roman, şiir ve oyun muharriri Orhan Kemal, 15 Eylül 1914’te Adana’nın Ceyhan ilçesinde dünyaya geldi.
Gerçek ismi Mehmet Raşit Öğütçü olan usta edebiyatçı, çocukluğunun birinci yıllarını Adana’da geçirdi. Birinci Dünya Savaşı’ndan sonra Adana’nın Fransız işgaline uğraması üzerine avukat babası Abdülkadir Kemali Beyefendi ve ilkokul öğretmeni annesi Azime Hanım’la Adana’dan ayrıldı.
Ailesiyle evvel Niğde, sonra Konya, babasının Kastamonu milletvekili olarak 1. Meclis’e girmesinin akabinde Ankara’da yaşamaya başlayan Kemal, babasının 1930’da Ahali Cumhuriyet Fırkası’nı kurmasının akabinde gelişen olaylar sonucu ailesinin Suriye’ye zarurî göçüyle ortaokul son sınıfta tahsilini bıraktı.
Orhan Kemal, daha sonra Adana’ya geri dönerek tarım fabrikalarında personellik, dokumacılık, ambar memurluğu ve katiplik üzere işlerde çalışırken, Ulusal Mensucat Fabrikası’nda emekçi olan Nuriye Hanım ile 5 Mayıs 1937’de evlendi ve biri kız 4 çocuğu dünyaya geldi.
İlk şiirlerini 1939’da askerdeyken yazdı
Yazı hayatına şiirle başlayan ve birinci şiirini 1939 yılında Reşat Kemal takma ismiyle yayımlanan müellif, öykü ve romanlarında Orhan Kemal ismini kullandı ve bu isimle ünlendi.
Panait Istrati ile Maksim Gorki hikayelerinden etkilenen, hikayeleri 1941-1943’te “Yürüyüş” ve “İkdam” gazeteleriyle “Yurt ve Dünya” mecmuasında yayımlanan Kemal, 1951’de İstanbul’a gelerek tefrika hikayeler kaleme aldı.
Orhan Kemal’in 1949’da yayınlanan birinci öykü kitabı “Ekmek Kavgası” sanat etrafından olumlu tenkitler aldı. Edebiyat eleştirmeni Asım Bezirci, yapıta dair şunları kaydetmişti:
“Bu hikayeci (Orhan Kemal) ile kesinlikle ki edebiyatımızda memleketin şimdiye kadar görülmemiş taraflarına bir pencere açılmıştır. Evvela kendine has bir sözü var. Şaşılacak derecede canlı ve sürükleyici bir söz. Şimdiye kadar edebiyatın alışmadığı halk lehçesi ve kaba kelamlardan kaçınmayan bir içtenlikle bize halkın aşağı katmanlarında kıvıl kıvıl kaynaşan hayattan enstantaneler veriyor. Tiplerin hayal mahsulü olmadığını birinci bakışta fark ediyorsunuz. Derhal anlıyoruz ki bu beşerler o acıları, kederleri, sevinçleri ve özlemleriyle yaşamışlar.”
Yazar Salim Şengil de Orhan Kemal’i, “Kim ne derse desin. Orhan Kemal’in sanatında sonsuz bir memleket sevgisinden, insanlara karşı derin şefkatten öbür bir şey görmüyoruz. Gerçeklere bağlılığı onu vakit zaman ve çeşitli taarruzlara uğratsa da, realist bir sanat anlayışı için yaptığı uğraşın memleket faydasına olduğu muhakkaktır.” sözleriyle değerlendirmişti.
Askerlik misyonu esnasında, ceza kanununun 94. unsuruna karşıt davranıştan 5 yıl mahpusa mahkum olarak Kayseri, Adana ve Bursa cezaevlerinde yatan müellif, Bursa Cezaevi’ndeyken Nazım Hikmet’le arkadaş oldu ve ünlü şairin roman denemelerini beğenmesi üzerine şiiri bırakarak roman yazmaya başladı.
Orhan Kemal, Nazım Hikmet ile Bursa Cezaevi’nde geçirdiği tutukluluk yılları anılarını “Nazım Hikmet’le 3,5 Yıl” isimli kitabında topladı. Hikmet’in vefatından iki yıl sonra 1965’te yayınlanmış olan eser, bir anı kitabı olmanın ötesinde hem Nazım Hikmet’in hem de Orhan Kemal’in sanat anlayışıyla ilgili bilgiler içeriyor.
Uzun yıllar öykü yazarak kendini geliştiren Kemal, 1940’ların sonunda roman yazmaya yönelmesini şu sözlerle de söz etmişti:
“Niçin roman yazıyorum? Bu muhtaçlık nereden geliyor? Yeteneğimden. Uygun şair olamadığım için hikayeci oldum. Güzel şair olamazdım, önümde dağ üzere Nazım vardı. Yeterli şair olmam için evvel onu aşmam gerekirdi. Nazım aşılması sıkıntı ve olanaksız sarp bir dağdır. Nazım, sonsuz mavi bir denizdir. Nazım, şiir püskürten bir yanardağdır.”
Eserleriyle, toplumsal hayatın değişim devirlerini birey-toplum bağlantıları çerçevesinde gerçekçi bir biçimde lisana getiren, tarla ırgatlarından fabrika çalışanlarına uzanan, kimi vakit çalışanları kimi vakit işsiz insanları mevzu edinen, ekmek arbedesi veren fakir kısmın ömrünü anlatan Orhan Kemal, çağdaş Türk edebiyatında her vakit özgün bir yer edindi.
Yazılarında Raşit Kemali’nin yanı sıra Reşat Kemal ve Orhan Raşit isimlerini de çokça kullanan müellif, şiir, roman, hikaye, oyun ve senaryo olmak üzere beş farklı alanda eserler verdi.
“72. Koğuş” ile “En Güzel Oyun Yazarı” mükafatını aldı
Orhan Kemal, 1950’lerde sinema kıssaları, diyalog ve senaryolar yazarak Türk sinemasına katkıda bulunmaya başladı. Usta edebiyatçının roman ve kıssaları de 1960’lı yıllardan başlayarak Türk sinemasında izleyiciyle buluştu.
Anılarında senaryo yazmaya başladığı periyodu Kemal, “Bir gün arkadaş (Macit Cevat Doğudan) bana ‘Neden senaryo yazmıyorsun?’ dedi. Senaryonun çevrilecek sinemaların öyküsü olduğunu biliyordum. Fakat o güne kadar ne uğraşmıştım ne de bir senaryonun nasıl yazıldığı üzerinde bir fikrim vardı. Yazılmış bir senaryo bile görmemiştim.” kelamlarıyla anlatmıştı.
İlk Orhan Kemal uyarlaması 1960’da Atıf Yılmaz tarafından çekilen “Suçlu” sineması oldu. Usta edebiyatçı o periyottan sonra yapıtlarıyla her devirde Türk sinemasına kaynaklık etti.
Edebiyatçıların ekseriyetle ilgi göstermediği sinema alanıyla epey ilgilenen Kemal, 1963’te “Senaryo Tekniği” isimli kitabında senaryoyla ilgili teknik tabirlere yer verdi ve Metin Erksan’ın “Gecelerin Ötesi” isimli sinemasının senaryosunu örnek senaryo olarak ele aldı.
Orhan Kemal’in sinema ve edebiyat üzerine yazdıklarına dair şu değerlendirmede bulunmuştu:
“Değerli bir romancı, usta bir hikayeci ya da büyük bir şair olmak senaristlik için yetmeyebilir. Senaryo roman ve öyküden nasıl ki başkadır, senarist de romancı ve hikayeciden farklı olacaktır. Güzel bir senarist… Her şeyi sinema için düşünür. Olay ve görünümlere kamera denilen sinema makinesinin gözüyle bakar. Hareket ve yepyeni olaylar sinema olarak düşünülmeli, sinema olarak görülmeli ve tasarlanmalıdır.”
Birçok mükafata bedel görüldü
Kemal, “Kardeş Payı” hikayesiyle 1958’de “Sait Faik Kıssa Armağanı”nı, “Önce Ekmek” ile 1969’da “Sait Faik Öykü Armağanı” ile Türk Lisan Kurumu tarafından verilen “Öykü Ödülü”nü aldı.
Konusunu ve bireylerini 1958’de yayımlanan “Devlet Kuşu” romanından aldığı 3 perdelik “İspinozlar” oyununu 1964’te kaleme alan müellifin bu birinci oyunu, 1964 – 1965 tiyatro döneminde İstanbul Kent Tiyatroları tarafından sahnelendi.
Orhan Kemal, farklı yıllarda kaleme aldığı “72. Koğuş”, “Murtaza”, “Eskici Dükkanı”, “Kardeş Payı” isimli yapıtlarını de oyunlaştırırken, “72. Koğuş”la 1967’de Ankara Sanat Severler Derneği’nce “En Güzel Oyun Yazarı” seçildi.
Usta edebiyatçının 1963’te “Sokakların Çocuğu”, “Kanlı Topraklar”, “Mahalle Kavgası” ve “Dünyada Harp Vardı” kitapları tıpkı anda raflarda yerini aldı. Yurt dışında da okunan Kemal’in kitapları, bilhassa Sovyetler Birliği’nde yayınlandı.
Babaannesinin soyunun bulunduğu yerleri gezip not almak ve “93’ten Bu Yana” ismiyle ailesinin kıssasını yazmak gayesiyle 1970’te Bulgar Muharrirler Birliğinin daveti üzerine Sofya’ya giden müellif, burada kalp krizi geçirdi ve hastaneye kaldırıldı.
Yazar Orhan Kemal, tedavi gördüğü hastanede 2 Haziran 1970’te 56 yaşındayken hayatını kaybetti ve cenazesi Türkiye’ye getirilerek 5 Haziran’da Zincirlikuyu Mezarlığı’na defnedildi.
Zorlu ömrüne karşın hayat dolu olan Orhan Kemal’in vefatından 2 yıl sonra başlatılan “Orhan Kemal Roman Armağanı”, hala verilmeye devam ediyor.
Açılışı 15 Eylül 2000’de yapılan Orhan Kemal Müzesi’nde ise usta müellifin fotoğrafları, kitaplarının birinci baskıları, çalışma masası, mektupları, gözlüğü ve kıyafetleri üzere pek çok anısının yanı sıra Abdülkadir Kemali Bey’in eşyaları da sergileniyor.
“Sanatımın hedefi… İnsanlığın, insanlık tarafından, insanlık için yönetilme uğraşı ismine sanat.” kelamının sahibi Orhan Kemal’in 27 romanı, 12 hikaye kitabı, 5 oyunu, çeşitli mecmualarda basılmış şiirlerinin yanı sıra, 9’u sinemaya alınmış 10 senaryosu ve 3 sinema hikayesi bulunuyor.