Türkiye’de artan hava kirliliği tarihi yapılar için de büyük bir tehlike teşkil ediyor. Hava kirliliğinin, yapıtların yüzeyinde kabuklanma ve tuzlanma yarattığına dikkat çeken İstanbul Aydın Üniversitesi Mimari Onarım Program Lideri Öğretim Üyesi Dr. Fatma Sedes, “Haliç kıyısı, Fener ve Balat civarındaki yapılar, Karaköy Bankalar Caddesi’ndeki birtakım iş hanları tehdit altında” dedi.
Yapılan çalışmada, metreküp başına düşen parçacıklı unsur yoğunluğu 0 ile 12 ortasında olan ülkeler pak havaya sahip. Türkiye’de ise metreküp başına düşen parçacıklı unsur yoğunluğu 18.7 olarak ölçümlendi. Uzmanlar, hava kirliliğinin, insan sıhhati başta olmak üzere birçok olumsuzluğunun yanı sıra tarihi yapıtlara de büyük ziyanlar verdiğini vurguladı. Kirli havanın yapıları her geçen gün biraz daha kirleterek yıprattığı tarihi binaların sonunu hızlandırdığı kaydedildi.
“Patlayarak hasar görürler”
Sanayi ihtilalinin başlangıcından bu yana havadaki asidin arttığını ve yağmurla bir arada seyreltilmiş sülfürik asit olarak yapıların üzerine düştüğünü lisana getiren mimar Dr. Sinan Genim “Geçmişe nazaran yüksek boyutlara ulaşan hava kirliliği, yapılara ziyan veriyor. Eser hangi materyalden yapılırsa yapılsın bu kirlenme vakte karşı direncini giderek azaltıyor. 16 ve 17. yüzyılda inşa edilen binalar, Bademli’den çıkarılan ve içerisinde deniz canlılarının fosillerinin olduğu taşlarla yapılıyordu. Külfeki denilen bu taş, dış kurallara daha güçlü ve su emme oranı yüksek. Sonraki periyotlarda kullanılan Pınarhisar ve Kandıra taşları daha yumuşak olduğu için asit yağmurunun yanı sıra kışın suyun donduğu vakitlerde da patlayarak hasar görürler” dedi.
Genim şöyle devam etti:
Son vakitlerde tahribi hızlandıran işlerden bir tanesi de yapıların sıvalarının soyulması. Sıva insanın derisi üzere gözetici katmandır. İki senede bir badanayla boyanır. Son vakitlerde restore edilen Beylerbeyi, Dolmabahçe ve Çırağan Sarayı üzere yerlerde daha değişik materyaller kullanıldı. Binaların cepheleri rengarenk hale geldi. Her sene uğraşmamak için yağlı boya ile sıvama yapılınca yapıtın nefes almasını engellediler. Hava kirliliği dünya yapıtlarına ziyan veriyor. İtalya’da Davut Heykeli tabiat kurallarından ziyan gördüğü için replikasını yaptılar. Notre Dame Katedrali ve Duomo di Milano bu kirlilikten daha fazla etkileniyor. Yumuşak taş heykel yapmaya daha müsait. Beyaz mermerler kabuklanır. Etraf kurallarından ötürü yapıtların birçoğu müzelere alındı. Bizde, yapı tümden harap olup kullanılmaz hale gelinceye kadar bir tamirat takımı yok. Meslek hayatımın başlarında gruplar vardı. Yapıtlara periyodik olarak bakarlardı. Yapıtla ilgili ufak bir sorun olduğunda direk müdahale ederlerdi. Onarım ve tamir faaliyetleri mimarlık ötesi daha üst seviyede bir faaliyettir. Çağdaş mimari ve çağdaş materyal kullanışlarını bilmeden onarım yapıyorum diye ortaya çıkan insanların sonuçları beni ürkütüyor.
“Yağmur suyu ile birleşen egzoz gazı tarihi yapıtlara zararlı”
Fatma Sedes, artan hava kirliliğinin insan sıhhati kadar tarihi yapıtları de olumsuz etkilediğini söyledi. “Trafiğin artmasıyla birlikte egzoz dumanları olağandan daha fazla yayılmaya başladı. Bilhassa yağışlı bölgelerde yağmur suyuyla birleşen bu gazlar, karbonat oluşumlu olan taş ve mermer tarihi yapıtlarda büyük ziyanlara yol açmakta. Taşın bünyesindeki oluşumları değiştiriyor. Yapıtların yüzeyinde kabuklanma, tuzlanma, çiçeklenme ve bünyesini zayıflatma ile renk değiştirmelere neden oluyor. Yapıtlarda kararmalarla birlikte kırmızı ve yeşil renklenmelerde meydana geliyor. Elhasıl, yağmurla birleşen egzoz dumanı, taş yüzeylerde olumsuz tesirlere neden olmaktadır. Tarihi yapıtların ziyan görmesini en aza indirgemek için trafiğin azaltılması gerekiyor” dedi.
Kültür mirasımızın bir modülü olan tarihi yapıların, kirlenme, kabuklanma ve estetik ile dayanıklılık açısından gelecek jenerasyonlara transferinin engellenici boyutlara ulaştığına dikkati çeken, Fatma Sedes, “Çevresel tesirler azaltılarak tarihi yapıtlarımızı koruyabiliriz. Tabiat, taşın kendisini koruyabilmesi için vakit içinde patina dediğimiz bir yüzey oluşturuyor. Çok kumlama ve püskürtülen sular patina dediğimiz tabakayı da yok ederse ilerdeki yıllarda kirlenme daha da süratli olacaktır. Patina yüzeyinin kaybolmamasına dikkat etmek gerekiyor. Suya karşı dayanıksız olan taşlarda asla su ile temizleme tavsiye etmiyoruz. Daha az ziyan veren prosedürlere başvuruluyor. Lazer yahut kuru buz ile temizleme yolları kullanılabilir” sözlerini kullandı.
“Tarihi eserler de nefes alıyor”
Anadolu’daki kültür katmanlarının büyük zenginliğine değinen Dr. Sedes, “Sayısız ölçüde kervansaray, medrese, çeşme, hamam ve sivil mimari örneklerimiz var. Haliç kıyısı, Fener ve Balat civarında olan yapılar, Karaköy Bankalar Caddesi’ndeki kimi iş hanları tehdit altında. Nusretiye Camii, hava kirliliğinden ötürü çok derecede kararmıştı. Onarımla birlikte hava kirliliğinin neden olduğu durum ortadan kalktı. Paklık yapıldıktan sonra tarihi yapıtların kirlenmemesi için bir husus geliştirdiklerini ileri sürmelerine karşın şimdi belirtilen unsurun sağlıklı olup olmadığı bilinmiyor. İnsan üzere tarihi yapıtlarda nefes alıyor. Şayet o nefesi kesen bir gereç kullanılırsa içerden çatlaklar oluşmaya başlıyor” değerlendirmesinde bulundu.